Wzgórze Tumskie oraz dawny zamek
zachód słońca nad Wzgórzem Tumskim
fragment opactwa pobenedyktyńskiego wraz z Wieżą Zegarową
alejki spacerowe na Wzgórzu Tumskim
Wieża Szlachecka
Wzgórze Tumskie, wznoszące się ponad 40 m nad rozległą doliną Wisły, jest wysuniętym, obszernym cyplem skarpy, tworzącym dogodne miejsce dla osadnictwa. Najstarsze odnalezione ślady osady pochodzą z okresu kultury łużyckiej, później prawdopodobnie wzgórze nie było zamieszkałe.
Rozwój Płocka wiąże się z tworzeniem zrębów państwa pierwszych Piastów. Gród otoczony wałem ziemnym od północy, został założony za panowania Mieszka I, w pierwszej połowie XI w. umocnienia obronne objęły całe wzgórze. Już w tym czasie istniał kościół w miejscu późniejszej katedry i niewielka kamienna rotunda w pobliżu. Płock był jedną ze „stacji” Bolesława Chrobrego, który nieustannie objeżdżał swoje państwo. Prawdopodobnie stąd wyruszył do Prusów św. bp Bruno z Kwerfurtu w swoją ostatnią misję chrystianizacyjną.
Od drugiej połowy XI w. Płock zyskał jeszcze na znaczeniu, gdy w 1075 r. stał się stolicą nowo utworzonego biskupstwa mazowieckiego i siedzibą władców Polski - Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Powstały rezydencje dla biskupa, księcia, jego rodziny i licznego dworu. Pierwszą małżonką Hermana była Judyta Czeska, matka Bolesława, drugą Judyta Maria córka cesarza Henryka III. Wzniesiono kamienne budowle - pierwszą katedrę i książęcą kaplicę. Po niszczycielskim najeździe Pomorzan w 1126 r., gdy biskupem został wybitny organizator i mecenas sztuki Aleksander z Malonne, przystąpiono do budowy nowej katedry. W miejscu poprzedniej wzniesiono z granitowych ciosów imponującą romańską świątynię, największą wówczas budowlę w Polsce. Konsekrowana w 1144 r., w następnej dekadzie została ozdobiona drzwiami z brązu wykonanymi w Magdeburgu. Obecnie w kruchcie znajduje się ich wierna kopia. Prawdopodobnie w XIII w. zostały zrabowane podczas jednego z najazdów litewsko-ruskich i wywiezione do Nowogrodu Wielkiego. Zbudowano również kamienną rezydencję - kilkupiętrową wieżę mieszkalną, której relikty widoczne do dzisiaj, stanowią podstawę późniejszej baszty zamkowej (Wieża Zegarowa). Obecność wspaniałej świątyni i siedziba biskupa znacznie podnosiła rangę Płocka, gdy po rozbiciu dzielnicowym był już tylko stolicą piastowskich książąt mazowieckich.
Pierwszy okres „złotego wieku” zakończył się ostatecznie w początkach XIII w. gdy nasiliły się najazdy Prusów, Jadźwingów i Litwinów. w ciągu tego stulecia gród był pięciokrotnie zdobyty i spalony. Pod koniec XIII w. książę Bolesław II rozpoczął wznoszenie murów obronnych w miejsce wałów, co wkrótce trzykrotnie uchroniło zamek przed wojskami Łokietka, Czechów i Krzyżaków. Powstała również nowa gotycka rezydencja przy murze od strony Wisły. Po bezpotomnej śmierci księcia Bolesława III w 1351 r. Płock przeszedł na 20 lat pod władanie króla Kazimierza Wielkiego. w tym czasie miasto zostało otoczone murami obronnymi, a całe wzgórze zamkowe wzmocnione drugim pierścieniem potężnych murów z basztami i wyniosłą wieżą bramną (Wieża Szlachecka ), symbolem władzy królewskiej. w następnym stuleciu utworzono wygodniejszy wjazd do zamku przez nową podwójną bramę w murach obok wieży, która z czasem zaczęła pełnić funkcję więzienia.
Ostatecznie księstwo zostało włączone do Korony przez Jana Olbrachta w 1495 r. po śmierci Janusza II, ostatniego księcia płockiego. Zamek utracił wiele z dawnego splendoru siedziby książęcej, pozostawał pod zarządem starostów królewskich do czasu rozbiorów. Na jego terenie oprócz reprezentacyjnych budowli znajdowały się liczne drewniane zabudowania gospodarcze oraz niewielkie domy dla urzędników i niższego duchowieństwa katedralnego. Przynajmniej od XV w. kuria biskupia i domy kanoników usytuowane były w rejonie dzisiejszego Placu Narutowicza.
W 1530 r. uderzenie pioruna spowodowało wielki pożar i zniszczenie katedry. Przystąpiono do odbudowy, gdy wkrótce nastąpiła kolejna katastrofa. Mimo prowadzonych od 1517 r. prac remontowo-budowlanych na zamku, wskutek podmycia i osunięcia się skarpy, „najpiękniejsza część zamku wraz z górą runęła do Wisły”. Tak napisał bp Krzycki do królowej Bony, która w tym czasie otrzymała od Zygmunta Starego ziemię płocką w dożywocie. Pozostała jeszcze dawna, okazała gotycka rezydencja książąt mazowieckich między murami, połączona krużgankami z kamienicą w stylu włoskim z tarasem widokowym na Wisłę. Oprócz Bony częstym gościem przez długie lata była królowa Anna Jagiellonka. Na krótko zatrzymywali się też królowie: Zygmunt August, Zygmunt III Waza, Władysław IV i Jan Kazimierz. Dramatyczne skutki przyniosły wojny ze Szwecją. w czasie „potopu” zamek i miasto zostały dwukrotnie zajęte, ograbione i zdewastowane. w 1705 r. walki Rosjan ze Szwedami na zamku doprowadziły do ruiny budynki i mury. Rozbierane stopniowo od lat 40. XVIII w., przetrwały jeszcze w znacznych fragmentach od strony miasta do początków XIX w.
Drugą ważną budowlą na Wzgórzu Tumskim jest dawne opactwo benedyktynów, których obecność datuje się od początku chrystianizacji Mazowsza. W XI w. posiadali kościół św. Wawrzyńca, a w XII w. utworzyli nowe opactwo pw. św. Wojciecha. Zapewne tworzyli również pierwszą kapitułę katedralną płockiej diecezji utworzonej w 1075 r. w 1538 r. otrzymali od króla Zygmunta Starego teren, gdzie były najstarsze budowle grodu z XII w. Wznieśli nowe opactwo z późnogotyckim kościołem przylegającym szczytem do Wieży Szlacheckiej oraz budynki klasztorne wzdłuż muru obronnego. Na początku XVII w. skrzydło między kościołem a Wieżą Zegarową zamknęło przestrzeń dziedzińca. Kościół św. Wojciecha otrzymał bogaty wczesnobarokowy wystrój z marmurowym, monumentalnym ołtarzem głównym i portalem, projektu królewskiego architekta Mateo Castello. Wojny ze Szwecją nie oszczędziły również opactwa. Szczególnie wielkie straty poniosło w 1705 r., kiedy zostało doszczętnie ograbione, a biblioteka i archiwum spalone. w 1781 r. benedyktyni zostali przeniesieni do Pułtuska. w budynkach umieszczono seminarium duchowne przeniesione z Domu Pod Trąbami. w 1856 r. dla powiększenia szkoły, kościół został zlikwidowany i podzielony na trzy kondygnacje. Ołtarz przeniesiono do fary, a portal do Bądkowa Kościelnego. Po powstaniu styczniowym gmach przejęły władze rosyjskie i utworzyły państwowe gimnazjum żeńskie, które funkcjonowało do i wojny światowej. w okresie międzywojennym mieściła się w nim szkoła muzyczna dla organistów i mieszkania prywatne. w latach 60. XX w. po gruntownym remoncie i adaptacji przeniesiono tu Muzeum Mazowieckie udostępnione publiczności w 1973 r. Od 2005 r. muzeum znajduje się w secesyjnej kamienicy przy ul. Tumskiej 8. Po kolejnym remoncie w dawne opactwo benedyktynów, wraz z niewielkim budynkiem obok katedry wzniesionym w 1903 r. dla celów muzealnych, tworzą Muzeum Diecezjalne.
Od XVI w. systematycznie powiększał się obszar należący do kościoła, by w końcu cały teren wzgórza zamkowego stał się własnością biskupa. z dawnego średniowiecznego zamku pozostała jedynie Wieża Zegarowa - dawna baszta podwyższona i przebudowana około 1492 r. na dzwonnicę katedralną, w końcu XVII w. przykryta barokowym hełmem oraz Wieża Szlachecka obniżona do połowy w 1796 r. Zachował się też fragment muru, do którego przylegało skrzydło klasztoru benedyktynów. w latach 20. XIX w. teren wzgórza splantowano i uporządkowano, założono park obsadzony kasztanowcami zwany przez płocczan „Za Tumem”.
Muzeum Diecezjalne
ul. Tumska 3a
tel. 24 262 26 23
Muzeum Mazowieckie
ul. Tumska 8
tel. 24 364 70 71
